cerita rakyat desa srandil

Cerita Rakyat Babad Pesarean Ing Desa Srandil

Denig : m.aji hartanto

NIM : 2611413024

SASTRA JAWA

 UNNIVERSITAS NEGRI SEMARANG

2014

Cerita Rakyat Babad Pesarean Ing Desa Srandil

Desa Srandil inggih menika, desa ingkang dipun babad kalian Mbah Munobiat utawa biasa di kenal karo sebutan Kyai Munobiat. Kyai Munobiat menika wayahipun Kyai Khasan Besari, putranipun Khasan Yahya sakig Tegalsari, Jetis Ponorogo.

Kala rumiyin, Ponorogo menika babad saking Mataram. Kyai Khasan Besari malebet wonten ing Tegalsari. Kyai Khasan Besari menika di ijini, ananging wonten permintaan damel mbabad Desa Srandil, inggih menika desa ingkang dereng wonten ingkang mbabad.

Mila Kyai Khasan Besari nyuwun dateng keturunanipun damel mbabad Desa Srandil menika. Lajeng, ingkang mbabad inggih menika Kyai Munobiat. Ngepasi Srandil di babad, Sumarata sampun ngadek jejek ingkang pimpinan Adi Pati Sumarata nomer kalih, inggih menika Raden Mas Tumenggung Sumanegara.

Sak sampunipun Desa Srandil di babad dening Kyai Munobiat, Srandil menika di wontenaken pesarean damel makam keturunan keturunanipun para sesepuh Srandil piambak, lan para sesepuh saking Sumarata.

Pesarean menika saniki terkenal kalian nama Astana Srandil. Mapan ing Desa Srandil, Kecamatan Jambon utawi 11 Km mengilen saking kitha Ponorogo saderengipun Badegan. Saking radosan ageng, terus mengalor kurang lewih 200 M, mapan ing sak wingkingipun SDN 1 Srandil.

Menawi di deleng saking geografisipun, Astana Srandil menika wonten ing pegunungan ingkang sambung – sinambung. Saking pamanggihipun R.A. Sundari (mantan juru kunci Astana Srandil, Almarhum) gunung alit – alit menika wonten 5 gunung. Inggih menika; Gunung Lemu, Gunung Bancak, Gunung Ngrayu, Gunung Srayu, lan Gunung Srandil.

Pesarean menika mapanipun ing Gunung Srayu. Miturut pamnggihipun Mbah Sarmadi (mantan juru kunci Astana Srandil) Gunung Srayu menika nggadah i arti “Sugeng Rahayu” utawi gunung ingkang saget maringi keslametan. Mbah Sarmadi ngendika menawi priyantun ingkang sepisan di makamaken ing Astana Srandil inggih menika Raden Mertakusuma, inggih menika patih saking Kabupaten Polorejo ingkang dados tiyang ingkang pro- kalian Pangeran Diponegoro wonten ing peperangan ngalwan Bangsa Walandhi.

Desa Polorejo menika mapan ana ing sakleripun kitha Ponorogo, sniki sampun dados stunggal kaliyan Kecamatan Babadan. Desa menika tansah ndadak rejo (rame) sak sampunipun ing sisih wetanipun di bangun terminal tipe A ingkang di kenal kaliyan nama Trminal Seloaji.

Desa Polorejo menika ing abad-19 an dados pusating pamarentahan saking Kabupaten Polorejo. Rumiyin ing Ponorogo wonten sekawan kabupaten ingkang sedaya kabupaten menika dados abdinipun Kasunanan Surakarta, inggih menika Kabupaten Ponorogo Kutho Wetan, Kabupaten Pedanten Kutha Kidul, Kabupaten Sumoroto Kutha Kulon, lan Kabupaten Polorejo Kutha Lor.

Cariyosipun, kala rumiyin Kabupaten Poloreja minika wonten tiyang pangembara saking Surakarta. Pangembara menika dados tiyang ingkang mbabad alas ing sawijining papan (sak ler ipun kitha Ponorogo) lajeng dipun dadosaken papan panggenan damel mbangun omah lan mbangun Pondok Pesantren ingkang dados papan panggenan panyinaon agama islam kanggo para warga. Papan kasebut dijenengi “Pondok Cempoko”. Suwe – suwe pondok kasebut saya rame (rejo) sahingga Pondok Cempoko jeneng e di ubah dadi “Pondok Cempolorejo”.

Seiring lakune jaman, para Pandhegane Pondok Cempolorejo di dadekake Adipti dening Panguasa Kasunana Surakarta Sunan Paku Buwana IV ing papan kasebut. Kalian nyandhang gelar Raden Tumenggung Brotonegoro, lan papan panggenanipun dipun sebut Kabupaten Polorejo.

Ngadeging kabupaten anyar kasebut, nggadah i respon ingkang positif saking desa – desa ing sakiwa tengen e, kathah desa – desa ingkang nggabungaken desanipun kliyan Kabupaten Polorejo. Kayata; Desa Ngunut ingkang di Pandhegani kalian Ki Lurah Puspadimejo (kala rumiyin, nama desa menika asalipun saking tembung “Nunut” tegese Nunut pemerintahan Raden Tumenggung Brotonegoro), Desa Bareng ingkang dipun pandhegani kaliyan Ki Lurah Jogotirta (nama desa menika aslipun saking tandhuran “Wareng”, inggih menika papan ingkang sangandaping tandhuran Wareng menika, papan panggenan ingkang dipun panggeni kaliyan pangembara ingkang asalipun saking Surakarta, ingkang gadah asma Joyodiguna, sing sepisan mbabad alas ing papan kasebut, sahingga desa menika kasebut kaliyan Desa Bareng), lan desa – desa liya ingkang wonten ing sakitaring Kali Sekayu.

Sasuwene pamarintahan Kabupaten Polorejo di pandhegani dening  Raden Tumenggung Brotonegoro, ing kasultanan Yogyakarta lagi ana Perang Diponegoro (1825 – 1830). Walaupun Kabupaten Polorejo lan 3 Kabupaten liya wonten ing sakngandaping pamerintahan Kasunanan Surakarta, nanging amargi kacelakkanipun kalih Kabupaten Madiun (kalebu ing wilayah Kasultanan Yogyakarta) sekedik kathah mesthi gadah i pengaruh kanggo Kabupaten Polorejo, sebab Perang Diponegoro boten namung kalampahan ana ing Jawa Tengah mawon ananging marambat ing Madiun, Ngawi, Pacitan, lan boten katinggalan Kertosono.

Ing Kabupaten Madiun, wonten priyantun ingkang setia dumateng Pangeran Diponegoro ingkang gadah asma ingih menika Kertadirdja. Priyantun menika ingkang mandhegani perlawanan rakyat Madiun kagem ngalawan para prajurit bangsa walandhi. Kartadirdja nglajengaken hubungan lan kerja sama kaliyan para bupati – bupati ing sak kiwa tengenipun Madiun, kayata; Raden Ngabehi Mangunprawiro Bupati Purwadadi lan Raden Tumenggung Brotonegoro Bupati Polorejo.

Minangkapengikutipun saking Kasunanan Surakarta, tamtukemawon panguwasa Polorejo kedah dipun wajibaken sowan ing Keraton Surakarta supados dados bukti kasetyaanipun. Ananging amargi Raden Tumenggung Brotonegoro boten pro-Belanda, Raden Tumenggung Brotonegoro radi pakewed menawi bade sowan ing Keraton Surakarta, amargi Raja Surakarta piambak raket kaliyan penjajah bangsa walandi ketimbang ndukung Pangeran Diponegoro.  Lajeng Raden Tumenggung Brotonegoro menika ngutus juru tulisipun ingakang gadah asma Margo Ewuh, supados mboten ndadosaken curiganipun Panguwasa Keraton Surakarta, Raden Tumenggung Brotonegoro nitipaken serat menawi panjenenganipun gerah, sahengga boten saget sowan teng Keraton Surakarta.

Kacariyos, Margo Ewuh menika ingkang dados penghianat ing Kabupaten Polorejo. Margo Ewuh ngendika dumateng Raja Surakarta menawi Raden Tumenggung Brotonegoro mboten Pro- kaliyan pamerintahanipun Keraton Surakarta ingkang Pro-Belanda. Perang boten saget dipun hindari, amargi hal kala wau.

Prajurit bangsa walandi lan prajurit saking Keraton Surakarta langsung kemawon nyerbu Kabupaten Polorejo, sahingga nyiptakaken perang ingkang boten karuan, prajurit – prajurit Poloreja ingkang dipun pandhegani dening Raden Tumenggung Brotonegoro piambak lan di ewangi dening Patih ingkang gadah asma Raden Dipotaruno.

Tabuhan kendang perang saking Polorejo sampun dumugi Badegan, Poloejo sampun bener – bener tegang. Sedaya kekuatan sampun dipun kerahaken, ananging lawan ingkang luwih kuat ndadosaken para prajurit Polorejo sami keponthalan, luwih – luwih sak sampunipun Raden Tumenggung Brotonegoro kena panah saking musuh.

Raden Tumenggung ingkang sampun kena panah saking mungsuh, mlayu saka Tlasih menyang daerah kidul (saniki kasebut Kelurahan Bratanegaran). Ing papan menika Raden Tumenggung Brotonegoro lan para prajurit Polorejo berjuang mati – matian. Nanging posisinipun Raden Tumenggung Brotonegoro semakin kedesak, sahingga Raden Tumenggung Brotonegoro terus mlayu mengidul dumugi daerah Dengok, ing daerah menika lajeng mlayu mengilen tumuju Gunung Gombak (saniki Gunung Larangan). Ing Gunung Gombak menika, Raden Tumenggung Brotonegoro gugur, amargi dikepung dening para prajurit saking bangsa walandhi lan Keraton Surakarta. Lajeng Jasadipun Raden Tumenggung Brotonegoro di makamaken ing gunung kasebut, ananging sawise pirang – pirang tahun, kerangkanipun jasad Raden Tumenggung Brotonegoro dipun pindah wonten ing Pesarean Setono.

Perlawananipun Raden Tumenggung Bratanegoro sanget andadosaken gegering Pemerintahan Kolonial Belanda ingkang wonten ing Madiun. Bangsa walandhi menika kedah sami pada waspada menawi wonten perlawanan saking 3 Kabupaten ingkang wonten ing Ponorogo. Sebab menika, pamarentah Belanda mundhut keputusan supados rakyat indonesia mboten kontra kaliyan pamarentahan bangsa walandhi lan para panguwasa Pamarentahan. Menika langkahipun;

1. menging para warga Ponorogo sowan ing Gunung Gombak ( Gunung Larangan).

2. nekakake Prajurit kompeni saking Madiun, ingkang dipun tempataken ing Dukuh Juritan Tambakbayan supados njaga Kabupaten Polorejo, ing Kutho Wetan supados ngawasi ing Kabupaten Ponorogo, lan ing Suradikraman supados njaga Kabupaten Pedanten lan Sumoroto.

Sak sampunipun Raden Tumenggung Brotonegoro gugur ing medan perang, Kabupaten Polorejo, di perintah dening putranipun Raden Tumenggung Brotonegoro, inggih menika Raden Tumenggung Wiryonegoro. Ing sak ngandaping pamarentahanipun Raden Tumenggung Wiryonegoro, Kabupaten Polorejo dados daerah ingkang aman, ayem, tentrem, subur lan makmur, gemah ripah loh jinawi.

Kacariyos, kala rumiyin Kabupaten Polorejo ingkang gadah i urip kang aman, tentrem, lan makmur menika, berubah dados tegang malih. Gara – garanipun inggih menika bangsa walandhi ingkang gadah pabrik menika mundut banyu ingkang dipun ginakaken damel banyoni sawah penduduk Polorejo, ananging banyu kasebut di aliraken menyang Pabrik Tom (bahan damel batik), pabrik menika gadahipun kompeni ingkang mapan ing Jarakan.

Radaen Tumenggung Wiryonegoro sanget anggenipun murka, jiwanipun  patriotisme (cinta tanah air) lan anti Belanda (anti kolonialis) Raden Tumenggung Wiryanegoro ingkan sampun di tancepaken ing jroning prinsip dateng ingkang rama. Pabrik Tom ingkang wonten ing Jarakan, di serang lan saget mateni 3 prajurit belanda. Kegiatan kasebut ndadosaken murkaning para prajurit belanda.

Peristiwa kasebut ndadosaken perang antara prajurit belanda kaliyan prajurit Polorejo. Ananging amargi kalah gaman, Raden Tumenggung Wiryonegoro nyerah, lajeng Raden Tumenggung dipun asingaken ing Batavia (Jakarta) lan padatan seda ing ngriku.

Sak sampunipun Raden Tumenggung Wiryonegoro ing warsa 1837, pamarintah kolonial walandhi menika ngapus anane Kabupaten Polorejo, supados boten wonten ingkang dados tiyang ingkang nasionalis.

Lajeng Kabupaten Polorejo menika dipun gabung kaliyan Kabupaten Ponorogo. Samenika Kabupaten Polorejo saniki dados Desa Polorejo, ingkang malebet ing Kecamatan Babadan.

Sak sampunipun Raden Tumenggung Brotonegoro Bupati saking Polorejo gugur wonten ing Gunung Gombak utawi (Gunung Larangan saniki) ngalawan bangsa walandhi.patihipun Raden Tumenggung Brotonegoro ingkang gadah nama Raden Dipotaruna saget lolos saking tentara bangsa walandi, lajeng Raden Dipotaruna lunga menyang Desa Srandil lan ndelik ing Goa Batu ingkang mapan ana ing Gunung Ngrayu. Sak sampunipun aman, Raden Dipotaruna medal saking anggenipun ndelik, samenika Raden Dipotaruna ngrobah asmanipun dados Raden Mertokusumo, supados ngilangaken jejak saking prajurit walandi.

Raden Mertakusuma samenika dados sesepuh ing Desa Srandil, kalian Kyai Munobiat (inggih menika priyantun ingkan sepisanan mbabad Desa Srandil). Dumugi saniki, 2 tokoh menika dados priyayi ingkang dipun hormati dening para warga Desa Srandil menika.

Kacariyos kala rumiyin, sak derengipun Raden Mertakusuma wafat, Raden Mertakusuma wasiat dateng warga Srandil, menawi Raden Mertakusuma seda supadosdipun makamaken ing Gunung Srayu (inggih menika sugeng rahayu) utawi Gunung ingkang dadosaken keslamatan. Padatan, ing Gunung Srayu lan Gunung Ngaryu Raden Mertakusuma saget nylametaken dheweke saking para tentara bangsa walandhi. Sak sampunipun Raden Mertakusuma seda, para warga kedah makamaken ing Gunung Srayu.

Kala rumiyin Desa Srandil menika wonten ing sangandaping naungan Kerajaan Mangkunegara 1. Wonten ing jaman Kabupaten Sumoroto ingkang dipun parentah deningRaden Mas Tumenggung Sumonagoro (Bupati Sumoroto II), ing warsa 1830 – an panjenengan e ngejokaken Perdikan dateng Raja Surakarta Sunan Pakubuwana IV supados Desa Srandil ingkang gadah i ombo kinten – kinten 70 Hektar menika dipin dadosaken “Daerah Perdiksn” (bebas pajak) supados saget damel jaga lan nguri – uri Pesarean Srandil lan sekaliyan dipun dadosaken pasareanipun para sesepuh myang pini sepuh saking keturunan Bupati Sumoroto. Panjalukipun Sang Bupati dikabulaken dening Sunan Pakubuwana IV.

Tamtu saget kemawon mbok bilih pendamelan pager ingkang kelilingipun kinten – kinten 24 M X 24 M menika taksih ngadeg jejeg dumugi saniki, pembangunanipun sampun kawiwitan awit Pamerentahan wonten ing kapemimpinanipun Raden Mas Tumenggung Sumonagoro, lajeng dipun sempurnakaken ing warsa 1931.

Menawi dipun bandingaken kaliyan makam – makam Islam  ing Nusantara, Pesarean Srandil menika kalebet pesarean ingkang tesih enem umuripun. Ananging ciri khasipun taksih pakem kaliyan pengaruh budaya aslinipun bangsa Indonesia piambak lan budaya Hindu utawi budaya Lokal (Jawa).

Miturut papan panggenanipun, Pesarean Srandil menika wonten ing are pegunungan ingkang dipun bagi dados 3 tingkatan. Sepisan wonten ing njawinipun pager, ingkang nomer 2 lan nomer 3 wonteng ing salebeting pager. Pola menika nggabaraken budaya asli saking Bangsa Indonesia, inggih menika kados punden undak – undakan (papan panggenan ingkang dipun ginakaken damel muja roh – roh para leluhur, ingkang wujudipun kados piramid.

Ing tingkatan nomer 3 menika, makamipun para sesepuh ingkang di keramataken. Buktinipun inggih menika ing mrika wonten makamipun Raden Mertakusuma (priyantun ingkang mencetuskan cikal – bakal Pesarean Srandil), wonten ugi pesareanipun Bupati Sumoroto, inggih menika; makam Raden Mas Brotodirdjo (Bupati Sumoroto III) lan Raden Mas Adipati Brotodiningrat (Bupati Sumoroto IV). Khusus damel Raden Mas Tumenggung Prawiradirja (Bupati Sumarata I) makamipun wonten ing Pesarean Setono Ponorogo, menawi Raden Mas Tumenggung Sumonagoro (Bupati Sumoroto II) makamipun wonten ing Ampelgading Surabaya.

Menawi dipun tingali saking wujudipun bangunan menika, wonten penaruh bangunan Budaya Hindu lan Budaya Jawa. Wujudipun inggih menika; “Kori Agung” inggih menika gapura agung ingkang wonten lawang lan gendheng e, fungsinipun gapura kasebut inggih menika damel medal mlebetipun para peziarah. “kori agung” inggih menika paninggalanipun Budaya Hindu ingkang fungsinipun dados lawang gerbang mlebu – metu ing Candi. Sak sampunipun Islam malebet, “kori agung” menika dados pintu gerbang malebet ing makam lan pintu gerbang malebet ing masjid.

Kori agung (gapura ) ing Pesarean Srandil ingkang payonipun awujud “Limasan” inggih menika bukti wonten pengaruh budaya lokal (Budaya jawa), amargi “limasan” kasebut mujudaken ciri khas bangunan omah jawa sak liayane Joglo lan Serotong.

Menawi di deleng saking fungsi bangunanipun, makam ing Pesarean Srandil menika gadah i fungsi kang cocok ingkang sami kaliyan omah – omah kaya biyasane. Amargi ing Pesarean Srandil menika wonten cungkup e, inggih menika kados bangunan omah ing sak nginggilipun makam ingkang wonten ing tingkatan ke-3 (level ingkang paling keramat).